گونه گوزن زرد ایرانی

نام فارسی: گوزن زرد ایرانی

نام علمی Dama dama mesopotamica,dama mesopotamica

نام انگلیسی Persian fallow deer

نام‌های محلی: (خوزستان: یَحمور)

جثه‌ی گوزن زرد ایران از مرال کوچک‌تر است. گوزرن‌های زرد نرها شاخ‌های بلند و نسبتاً‌ پهنی دارند. رشد شاخ‌ها از 1 سالگی به بعد شروع می‌شود، ولی شاخک‌ها از 2 سالگی ظاهر می‌گردد. در اوخر فصل زمستان شاخ‌ها می‌افتند و شاخ‌های جدید بلافاصله شروع به رشد می‌کنند و در تابستان تکمیل می‌شوند گوزن زرد اروپایی جثه کوچک‌تر، شاخ‌های پهن‌تر و موهای سیاه‌تری روی دم و دو طرف ران‌ها دارد.

ویژگی‌های ظاهری گوزن زرد ایرانی

طول سر و بدن گوزن زرد 130 تا 200 سانتی‌متر، دم 16 تا 20 سانتی‌متر، ارتفاع بدن 85 تا 100 سانتی‌متر و وزن 45 تا 110 كیلوگرم است. نرها دارای شاخ‌های پهن، توپر و منشعب هستند كه از پایان 1 سالگی شروع به رشد می‌كنند. تعداد انشعاب‌های شاخ با سن حیوان همبستگی دارد. شاخ‌ها هر سال در فصل زمستان افتاده و در بهار شروع به رشد می‌كنند. طول شاخ‌ها بین 50 تا 70 سانتی‌متر و طول انشعابات آن بین 7 تا 20 سانتی‌متر است. شاخ در نرهای مسن کوتاه‌تر شده و گاهی بدون انشعاب می‌شود. در تابستان بدن پوشیده از موهای كوتاهی است كه در ناحیه پشت و پهلوها به رنگ نارنجی مایل به قرمز دیده می‌شود. در ناحیه پهلو و پشت، خال‌های سفید رنگی وجود دارد كه در 2 طرف پهلوها به خطوط سفیدی تبدیل شده‌اند. این خال‌ها در فصل زمستان نامشخص هستند. موهای بدن در فصل زمستان بلندتر و به رنگ خاكستری دیده می‌شود.

شاخ گوزن زرد ايراني

گوزن ماده فاقد شاخ است. شاخ در گوزن‌هاي نر زرد ايراني از یک سالگی شروع به رشد مي‌كند. در دو سالگی شاخ‌ها قابل مشاهده هستند. شاخ‌ها دائمي نيستند. هر ساله در اواسط بهمن ماه شاخ‌ها مي‌افتند و پایه شاخه باقي مي‌ماند. پايه شاخ‌ها در روزهاي اول پر خون و متورم مي‌شود و سپس به پوشش مخملي تبديل مي‌شود. در فصل بهار شاخه جدید دوباره رشد مي‌كند و پوششی مخملی با مویرگ‌های خونی با ساييدن سر به درختان مي‌افتد. در فصل تابستان شاخ‌ها تکميل می‌شوند و شاخ‌ها در قاعده ضخیم هستند.

طول و شکل شاخ‌هاي گوزن‌هاي زرد ايراني به عواملي مثل ارث، تغذیه، سن و ترشح هورمون بستگی دارد. در گوزن‌هاي پیر فقط یک شاخک کوتاه مشاهده می‌شود و در آنها انشعابي وجود ندارد. در واقع تعداد انشعاب‌های شاخ‌ها به سن حیوان بستگی دارد. بلندترین طول شاخ براي اين حيوان ۵۶، سانتي‌متر است و پیرامون بن شاخ ۱۴ سانتي‌متر است. طول انشعابات شاخك‌ها بین ۷ الي ۲۰ سانتی‌متر است.

عادات و رفتار گوزن زرد ايراني

گوزن‌ زرد ایرانی معمولا شبگرد است. مزاحمت‌هاي انساني اين حيوانات را به شبگردي سوق داده است. اين حيوانات در صبح زود یا غروب به علف خوردن مشغول هستند و بقيه روز را به استراحت می‌پردازند.

گوزن زرد ايراني نسبت به خانواده گوزن‌ها داراي حس بينايي قوي است. اين گوزن‌ها به خوبي شنا مي‌كند. به طوری که در زيستگاه پارك ملي درياچه اروميه، فاصله‌ي دوازده کیلومتری بین جزیره اشک و جزیره کبودان را شنا مي‌كنند.

گوزن هاي زرد ايراني زندگي اجتماعي دارند و در گروه متشكل از ماده‌ها و بچه‌ها‌، گروه نرهای بالغ و گروه گوزن‌هاي نابالغ زندگي مي‌كنند. البته در فصل جفت‌گيري گله‌ها به هم مي‌پيوندند و نرها براي خودشان در اين فصل قلمرو تعيين مي‌كنند.

تغذيه گوزن زرد ايراني

گوزن زرد ايراني علفخوار است و نوع تغذيه گوزن زرد ايراني به نوع زيستگاه، منطقه زندگي آنها و فصول سال بستگي دارد. در تابستان به دليل كافي بودن علف و برگ درختان از گياهان تغذيه مي‌كنند. در واقع در تابستان شصت درصد تغذيه اين حيوانات از علوفه و گياهان است. اما در فصل زمستان اين حيوانات از پوست درختان، خزه و لجن تغذيه مي‌كنند.

ویژگی‌های زیستی گوزن زرد ایرانی

گوزن زرد زمانی‌که با مزاحمت‌های انسانی روبرو باشد، شب‌گرد شده و با غروب خورشید فعالیت خود را آغاز می‌كند. حیوانی گیاه‌خوار و نشخواركننده با حواس بویایی و بینایی قوی (قوی‌تر از مرال) است. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. نرهای مسن‌تر گروه‌های جداگانه‌ای برای خود تشكیل می‌دهند و تنها در فصل زادآوری با ماده‌ها هستند. در برخی موارد مسن‌ترین فرد به صورت انفرادی زندگی می‌كند. شناگران خوبی هستند. این گوزن بارها در حال شناور عبور از رودخانه دز مشاهده شده است. در پارک ملی دریاچه ارومیه تعدادی از گوزن‌ها که در جزیره اشک رهاسازی شده بودند حدود 700 متر فاصله این جزیره تا جزیره اسپیر و حدود 2 کیلومتر فاصله با جزیره کبودان را شنا کرده و در این جزایر ساکن شده‌اند. گوزن زرد در محیط‌های طبیعی بسیار محتاط است و به مجرد احساس خطر با خیزهای بلند فرار می‌کند. گاهی نیز در میان بوته‌ها و درختان مخفی می‌شود.از علوفه، میوه و نیز سرشاخه گیاهان تغذیه می‌كنند.

تولید مثل گوزن زرد ایرانی: جفت‌گیری در اوایل پاییز صورت می‌گیرد (جفت‌گیری در پناهگاه حیات وحش دشت ناز از اواسط مرداد ماه و در جزیره اشک کمی دیرتر شروع می‌شود و تا حدود 1 ماه ادامه دارد). در این فصل گردن نرها متورم و موهای اطراف آلت تناسلی از هم باز می‌شوند و بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد. نرها با صدایی که شبیه خرناسه انسان است قلمرو خود را مشخص می‌کنند. در این زمان گوزن نر با بانگ‌های بلند ماده‌ها را به قلمرو کوچک و موقتی که پیرامون چاله‌ای تشکیل داده فرا می‌خواند. جدال نرهای جوان نیز در این فصل صورت می‌گیرد. در خوزستان بچه‌ها در فروردین ماه متولد می‌شوند ولی در دشت ناز که گوزن‌ها تغذیه دستی می‌شوند زمان زایمان از اوایل فروردین شروع می‌شود و تا مرداد ماه ادامه می‌یابد. طول مدت بارداری 8 ماه است و 1 تا 2 بچه به دنیا می‌آورند. بچه‌ها حدود 3 تا 4 كیلوگرم بوده و پس از تولد قادر به راه رفتن و دویدن هستند، ولی مادر در چندر روز اول آنها را در بین علف‌های بلند مخفی می‌کند. بچه‌ها به علت هم‌رنگی با محیط، نداشتن بو و بی‌تحرکی، از دید حیوانات طعمه‌گیر مخفی می‌مانند. تا 9 ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌كنند و بعد از حدود 1 سال و نیم بالغ می‌شوند.

طول عمر گوزن‌ها در اسارت به 20 سال می‌رسد. طعمه‌خواران طبیعی این گونه در ایران شامل گرگ و پلنگ و همچنین گربه جنگلی است که نوزادان و نابالغ‌ها را شکار می‌کند.

آثار و نمایه‌ها و شناسایی گوزن زرد ایرانی

ردپای گوزن زرد: اثر پای گوزن زرد باریک‌تر و بلندتر از مرال است. ردپاها اغلب بسیار نوک‌تیز با لبه‌های داخلی تقریباً موازی است. اثر پینه که تقریباً نیمی از طول اثر پا را تشکیل می‌دهد، اغلب بسیار واضح است. در گوزن ماده طول ردپا 5 تا 6 سانتی‌متر و عرض آن 3.5 تا 4 سانتی‌متر است، در حالی که در گوزن نر طول ردپا تا 8 سانتی‌متر و عرض آن تا 5 سانتی‌متر می‌تواند افزایش یابد.

الگوی ردپا گوزن زرد: الگوی ردپای گوزن زرد در حالت‌های مختلف حرکت کردن مانند مرال است، با این تفاوت که طول گام‌ها تا حدودی کوتاه‌تر است.

زیستگاه، پراکندگی و فراوانی گوزن زرد در ایران

زیستگاه اصلی این گونه در ایران، چشم‌اندازهای باز با درختان و درختچه‌های پراکنده در کوهستان‌های زاگرس و بیشه‌زارهای استان خوزستان بوده، اما به دلیل از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی و شكار بی‌رویه، جمعیت آنها نابود شده یا بسیار كاهش یافته است. پراكندگی طبیعی کنونی گوزن زرد به بیشه‌زارهای مناطق حفاظت‌شده كرخه، و احتمالا دز، محدود است. در حال حاضر بخش عمده جمعیت گوزن زرد ایرانی در جزیره اشک دریاچه ارومیه و شماری منطقه محصور احداث شده در سرتاسر کشور زندگی می‌کنند.

در زمان‌هاي گذشته منطقه پراکندگی اين نوع گوزن، شمال آفریقا از مرز تونس تا دریای سرخ و در آسيا از سوریه و اردن به عراق و غرب ایران بوده است. در گذشته مهمترين و اصلي‌ترين زیستگاه‌ گوزن زرد ایرانی در ایران در زاگرس، استان‌هاي غرب و جنوب‌غرب در خوزستان، چهارمحال و بختیاری، ایلام، كرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و فارس بوده است.

وضعیت حفاظتی گوزن زرد ایرانی

مهم‌ترین دشمن طبیعی گوزن زرد، گرگ و گربه جنگلی است. در پناهگاه حیات وحش دشت ناز ساری تعداد 3 رأس نوزاد گوزن زرد که در یک شب توسط گربه جنگلی خفه شده بودند، مشاهده گردید. به علل مختلف نظیر تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه نسل گوزن زرد به شدت رو به کاهش گذاشته بود، به طوری‌که آن را حیوانی منقرض شده می‌پنداشتند ولی در سال 1334 معلوم شد که هنوز تعداد کمی از این گوز‌ن‌ها در جنگل‌های اطراف رودخانه‌های دز و کرخه خوزستان باقی مانده است. در سال 1337 تعداد 2 رأس از این گوزن‌ها به باغ وحش اُپِل در آلمان و در سال‌های 42 و 43 تعداد 6 رأس به دشت ناز ساری منتقل شد. در نتیجه مراقبت‌های انجام شده تعداد گوزن‌‌ها در دشت ناز افزایش یافت. از سال 1356 تا 1367 تعداد 127 رأس از این گوزن‌ها توسط مأمورین و کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست از مناطق دشت ناز و سمسکنده زنده‌گیری و به جزیره اشک، پناهگاه کرخه، زردلان کرمانشان، جزیره کبودان، جزایر کیش و لاوان انتقال یافتند. در سال‌های اخیر نیز تعدادی از گوزن‌های دشت ناز به مناطق محصور میانکتل در استان فارس و باغ شادی در استان یزد منتقل گردیدند. گوزن‌های رها شده در جزیره اشک به خوبی افزایش یافته‌اند طبق برآورد انجام شده در سال 1368 تعداد آنها به حدود 300 رأس افزایش یافته است. در این سال‌ کارکنان محیط زیست آذربایجان غربی با همکاری دانشجویان موفق شدند نسبت به زنده‌گیری و انتقال تعدادی از این گوزن‌ها به زیستگاه‌های اصلی واقع در زاگرس (ایلام 6 رأس، کردستان 6 رأس) و خوزستان (پناهگاه کرخه 10 رأس) و 10 رأس نیز از دشت ناز ساری اقدام نمایند

گوزن زرد ایرانی در حال حاضر در زمره گونه‌های در خطر انقراض سازمان حفاظت محيط زيست، در طبقه در معرض خطر انقراض (EN) فهرست سرخ (IUCN) و در پيوست II کنوانسيون CITES قرار دارد. حفاظت از جمعیت‌های آزاد باقی‌مانده و جمعیت‌های نگهداری شده در اسارت نیازمند طرح‌های ویژه مدیریتی است.

شكارچيان طبيعي گوزن زرد ايراني

گوزن‌هاي زرد ايراني توسط شكارچياني مثل گرگ، شغال، پلنگ ايراني، كفتار راه راه، خرس قهوه‌اي و كاراكال شكار مي‌شوند. گربه‌سانان كوچك مثل گربه‌جنگلي و گربه‌وحشي بچه‌ها و گوزن‌هاي زرد نابالغ را شكار مي‌كنند.

طول عمر گوزن زرد ايراني

طول عمر گوزن زرد ايراني در طبيعت شانزده سال است اما در اسارت بيست سال هم زندگي مي‌كند. به نظر مي‌رسد در ايران به دليل كمبود علوفه، خشكسالي و غيره، طول عمر اين حيوان كمتر شده است.

دلايل متعددي براي كاهش شديد جمعيت گوزن زرد ايراني و رو به انقراض گذاشتن آنها وجود دارد. برخي از علل كاهش جمعيت گوزن زرد ايراني جنگ بين ايران و عراق، تخریب زيستگاه‌ها و محدودیت ايجاد شده براي اين حيوانات توسط حيوانات اهلي از جمله گاوميش‌ها در زیستگاه‌هاي اصلي آنها و چراي بيش از حد توسط حيوانات اهلي در استان خوزستان، اكتشافات معادن و ساخت زير ساخت‌ها به خصوص ساخت جاده‌ها و سد سازي، خشکسالی پي‌در پي و كمبود علوفه، شكار غيرقانوني و قاچاق اين حيوان زيباي ايران، آتش‌سوزی در جنگل‌ها، آمیزش با گونه‌هاي ديگري در اسارت و درون آميزشي به دليل كوچك بودن زيستگاه‌ها كه منجر به يكنواخت شدن ژن اين حيوانات شده است.

گوزن‌هاي نر در هنگام جفت‌گيري، قلمروي براي خودشان تشكيل مي‌دهند و ماده‌ها را به صدا به قلمروشان دعوت مي‌كنند. كوچك بودن زيستگاه باعث كوچك شدن قلمرو نرها مي‌شود، حيوان ماده‌ي با بچه‌هايش وارد قلمرو نري مي‌شود كه با آن سال قبل جفت شده است، احتمال آميزش بين ماده‌هاي جوان با پدرشان است. اين آميزش تنوع ژنتيكي را در بين اين نوع گوزن‌ها كاهش مي‌دهد. كاهش تنوع ژنتيكي منجر به آسيب‌پذيري جمعيت گوزن‌هاي زرد ايراني مي‌شود.

راهكارهاي حمایت های مردمی براي حفاظت از گوزن زرد ایرانی

افزایش آگاهي مردمان بومي در زيستگاه اين حيوان، در مورد اهميت ملی و جهانی گوزن زرد ایرانی و انقراض آن از طریق رسانه‌های جمعی به ويژه منطقه‌ای و ملی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی در مورد افزایش آگاهی افراد بومی در مورد خطر انقراض اين حيوان، آگاهي مردمان بومي با پژوره‌هاي مربوط با با افزايش جمعيت گوزن زرد، راه‌اندازی انجمن‌های محیط زیستی و حفاظتی مرتبط به اين حيوان، در نظر گرفتن نقش اقتصادي گوزن زرد ایرانی در ارتباط با گردشگری متکی بر حیات وحش ايران از جمله كارهايي است كه مي‌توان براي حفاظت از گوزن زرد ايراني انجام داد.

نویسنده:مدیر سایت

مقالات