نام فارسی: فک خزری

نام علمی Pusa caspica ,Phoca capsica

نام انگلیسی Caspian seal

نام‌های محلی: (گیلانی: سگ دریایی)، (مازندرانی: سگ دریایی)، (ترکمنی: دولن)

ویژگی‌های ظاهری گونه فک خزری

طول بدن فک 140 تا 150 سانتی‌متر و وزن 50 تا 70 کیلوگرم است. کوچک‌ترين فک دنيا و تنها پستاندار آبزی دريای خزر است. بدن دوكی شكل، چشم‌های به نسبت درشت، گوش‌های بسيار كوچک، سبيل‌های بلند و كلفت دارد. سطح بدن پوشيده از موهای كوتاه (متناسب با فصل و سن رنگشان تغيير مي‌كند) و خال‌های تيره رنگ در سطح پشتی بدن است (با افزايش سن اين خال‌ها تيره‌تر و زيادتر و رنگ بدن نيز روشن‌تر مي‌شود) در خشکی بسيار کم تحرک بوده ولی در آب با کمک پاها به سرعت شنا می‌کند. بيش از 15 تا 30 دقيقه زير آب شنا می‌کند، اما پس از آن برای تنفس باید به سطح آب بيايد. دارای 10 جفت دندان در فک بالا و 8 جفت دندان در فک پائین است. دست و پا 5 انگشت با ناخن‌های بلند دارند که پرده‌ای آنها را می‌پوشاند و شباهت زیادی به باله شنا پیدا کرده‌اند. پاها در امتداد دم قرار دارند. سطح بدن از موهای کوتاهی پوشیده شده است، در موقع تولد موهای نرم، متراکم و پشم مانندی به رنگ سفید دارند. رنگ موها بنا بر سن و فصل تغییر می‌کند ولی اغلب به رنگ خاکستری است. خال‌های تیره رنگ و نسبتاً پهنی در سطح پشت دارد. با بالا رفتن سن، رنگ بدن روشن‌تر و خال‌ها تیره‌تر و زیادتر می‌شوند. در ماده‌ها رنگ خال‌های بدن روشن‌تر است.

ویژگی‌های زیستی گونه فک خزری

فک خزری حیوانی آبزی است، به صورت گروهی شامل نرها و ماده‌ها با يکديگر زندگی می‌کنند. فقط برای تولیدمثل و گاهی برای استراحت به ساحل می‌آید. پاهای عقب فک نمی‌توانند به طرف جلو خم شوند بنابراین فک‌ها با قوز کردن و لولیدن بر روی زمین حرکت می‌کنند. فک‌ها شناگرهای ماهری هستند. آنها با حرکت پاهای عقبی به طرف جلو شنا می‌کنند. گاهی اواقات، به خصوص در حالت اسارت بر روی پشت شنا می‌کنند و یا به حالت عمودی در آب می‌ایستند. هم در شب و هم در روز فعال هستند. در داخل آب قادرند به خوبی ببینند، بشنوند و با استفاده از سبیل‌های بلندشان به ردیابی طعمه‌های خود حتی در آب‌های کدر بپردازند. مهاجرت سالانه منظمی براساس دمای آب دارد. در فصل پاییز به طرف آب‌های شمال شرقی دریای خزر (سواحل روسیه) که دارای عمق کم و در زمستان‌ها یخ زده است مهاجرت می‌کنند. یخ‌ها که در ابتدا به حالت شناور هستند در اثر باد امواج خرد شده و به صورت تپه‌های ناصافی در می‌آیند. فک‌ها در این یخ‌ها سوراخ‌های کوچکی برای نفس کشیدن و سوراخ های بزرگ‌تری برای خارج شدن از حفر می‌کنند. در اوایل بهار که یخ‌ها آب می‌شوند فک‌ها به طرف جنوب مهاجرت می‌کنند و تابستان را در قسمت‌های عمیق‌تر و سردتر که غذا فراوان است، می‌مانند. هنوز اکثر مکان‌هایی که فک‌ها از بهار تا پائیز در آنجا به سر می‌برند کاملاً مشخص نشده است.

تغذیه فک‌ها: طبق بررسی‌های انجام شده متجاوز از 80% از غذای فک‌ها را ماهی کیلکا و بقیه را گاوماهیان تشکیل می‌دهند. کاهش شدید ماهیان به‌خصوص ماهی کیلکا که به علت ورود شانه‌دار، آلودگی آب و صید بی‌رویه صورت گرفته است، می‌تواند یکی از عوامل کاهش شدید جمعیت این حیوان باشد.

تولید مثل فک: جفت‌گیری از اواخر بهمن تا اواسط اسفند که در نواحی شمالی دریای خزر به‌خصوص دهانه رودخانه‌های ولگا و اورال به سر می‌برد انجام می‌گیرد. یک کلونی کوچک از فک‌ها نیز برای تولیدمثل به جزایر اطراف ترکمنستان می‌روند. تک همسر است. مدت آبستنی حدود 11 ماه است که احتمالاً چند ماه آن مربوط به تأخیر باروری است. قبل از زایمان سوراخ‌هایی در یخ حفر می‌کند و معمولاً 1 تا 2 نوزاد در این سوراخ‌ها و یا در پناه قطعات یخ می‌زاید. بچه‌ها در زمان تولد موهای بلند و سفید متمایل به زرد دارند که بعد از 3 هفته جای خود را به موهای خاکستری تیره می‌دهند. بچه‌ها در زمان تولد بین 64 تا 79 سانتی‌متر طول و حدود 2.5 تا 3 کيلو وزن دارند و به منظور رشد سريع و تأمين يک لايه چربی در زير پوست، در يک دوره کوتاه 1 ماهه توسط شير مادر كه بسیار مقوی است (با چربی حدود 12%) تغذیه می‌شوند. مادر حدود 4 تا 5 هفته از بچه‌ها مواظبت می‌کند. حدود 1 ماه پس از زایمان جفت‌گیری شروع می‌شود. بچه‌ها پس از مدتی به طور دسته جمعی به طرف آب‌های عمیق و سرد جنوب دریای خزر مهاجرت می‌کنند. در حدود 6 سالگی بالغ می‌شود. گرگ و عقاب‌های دریایی از توله‌های فک خزر تغذیه می‌کنند.

طول عمر فک خزر: طول عمر حدود 30سال است.

زیستگاه، پراکندگی و فراوانی فک خزری در ایران

فک خزر در حوزه دريای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن با تراكم نه چندان بالا زندگی می‌کند. در اواخر بهار، تابستان و اوایل پاییز در مناطق میانی و جنوبی که آب عمیق‌تر و سردتری دارد به سر می‌برد. در این فصل در آب‌های نزدیک به سواحل گیلان و مازندران، به‌خصوص در سواحل شرقی مانند میانکاله و بابلسر تعدادی فُک که فقط سرهایشان از آب بیرون است مشاهده می‌شوند.

این فُک فقط در دریای خزر زندگی می‌کند و بومی این دریا است.

از آن‌جایی که حتی مدفوع فک خزری یک منبع تغذیه در دریا محسوب می‌شود، از اهمیت زیادی در اکوسیستم حیات جانوری برخوردار است. فک‌های دریای خزر زندگی دسته‌جمعی و مهاجرت منظمی دارند. به این صورت که در فصل زمستان برای جفت‌گیری و زایمان به نواحی یخ و برفی دریاچه می‌روند و شما می‌توانید در فصل پاییز پیش از مهاجرت به سمت شمال و در بهار و تابستان در مناطق محدودی از نیمه جنوبی خزر و بیشتر در استان گلستان این پستاندار زیبا و منحصر به ‌فرد را تماشا کنید. بنابراین زندگی فک خزری به سه دوره کلی تقسیم می‌شود:

1- جفت‌گیری و فعالیت‌های تولید مثل

2- ریزش مو

3- مهاجرت و جست‌و‌جوی غذا

وضعیت حفاظتی فک خزری

دشمن طبیعی بچه‌های فک، عقاب‌ها هستند گاهی اوقات در نواحی شمال دریای خزر گرگ‌ها نیز فک‌ها را می‌کشند. همه ساله تعداد زیادی فُک در تورهای ویژه‌ی صید ماهیان خاویاری گرفتار می‌شوند. فُک‌های گرفتار شده یا خفه می‌شوند یا معمولاً‌به وسیله کارد بلندی که صیادان در شکم آنها فرو می‌کنند، یا با کوبیدن چکش به سرشان به قتل می‌رسند. تعداد زیادی از این فُک‌ها مرده یا نیمه جان در سواحل استان مازندران، به خصوص در منطقه میانکاله تا بابلسر، مشاهده می‌شوند (سالانه حدود 500 فک در آب‌های ایران از این طریق کشته می‌شوند).

براساس اطلاعات موجود همه ساله در سواحل شمالی دریای خزر هزاران فک نوزاد به خاطر پوست زیبایی که دارند، شکار می‌شوند. تعداد فک در دریای خزر در سال 2005 حدود 111 هزار قلاده تخمین زده می‌شود. این درحالی است که جمعیت این حیوان در اوایل قرن بیستم بالغ بر 1 میلیون و در اوایل دهه هفتاد میلادی بالغ بر 400 هزار قلاده بوده است. حدد 20% از کاهش جمعیت و 20% کاهش باروری فک‌ها را ناشی از آلودگی‌های محیطی به خصوص سموم کشاورزی می‌دانند. علاوه بر آن، در فاصله بین سال‌های 1997 تا 2000 بین 20 تا 30 فک به علت ویروس CDV (canine distemper virus) در مناطق شمالی دریای خزر تلف شدند.

کاهشِ یخبندان در سال‌های اخیر که موجب تجمع فک‌ها در مناطقی خاص و ارتباط زیاد آنها با یکدیگر شده است، سرایت این ویروس را آسان‌تر نموده است. همچنین این کاهش یخبندان و شکسته شدن زود هنگام یخ‌ها که علت اصلی آن تغییرات آب و هوایی کره زمین است لطمه زیادی به بقاء نوزادان وارد می‌سازد. از طرف دیگر پس از فروپاشی شوروی سابق تخلفات شکار و صید نیز بسیار افزایش یافته است. گونه فک خزری در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. در 100 سال گذشته جمعیت فک خزر 90% کاهش داشته است. به همین دلیل در طبقه در معرض خطر انقراض (EN) فهرست سرخ IUCN قرار دارد. در مورد اين گوشتخوار کمتر مطالعه شده و حفاظت از آن، به ویژه در مناطقی که ماهیگيری صنعتی رواج دارد، نيازمند اقدامات جدی است.

فک‌ها موجوداتی دریایی هستند که به باور عموم مردم در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند. در ایران و در سال‌های دهه 60 تعدادی از ساکنان مازندران خاطراتی از دیدن فک‌ها که به آن “او سگ ” (سگ آبی) می‌گفتند در اسکله‌های خلوت مانند اسکله “نکا ” به یاد دارند. فک خزری تنها پستاندار بومی دریای خزر است که از لحاظ ژنتیکی و حفظ تعادل در زنجیره غذایی دریای خزر بسیار با ارزش و مهم است.

به این صورت که فک به واسطه قرار گرفتن در راس هرم غذایی و پراکنش آن در کل زیستگاه، به عنوان شاخص دریای خزر محسوب می‌شود. وجود فک در دریای خزر که معیشت بسیاری از مردم وابسته به آن است، از نشانه‌های سلامت دریای خزر به حساب می‌آید. متاسفانه یکی از مهم‌ترین دلایل انقراض فک‌ها از بین رفتن زیستگاه خزری آن‌ها است. تخریب زیستگاه فک خزر در سواحل ایران به دو دلیل صورت می گیرد:

• عدم رعایت حریم ساحلی دریای خزر
• تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای ساختمانی

از طرفی با عبور کشتی‌های تجاری در شمال دریای خزر و شکستن یخ‌ها احتمال جدا افتادن فک‌های نوزاد از مادر خود و یا افتادن در آب بیشتر شده و باعث در معرض تهدید قرار گرفتن و از بین رفتن آن‌ها می‌شود.

به طور کلی فک‌های خزری به دمای آب وابسته هستند و هنگامی که دما افزایش پیدا کند، به قست‌های عمیق و سردتر دریا می‌روند. از این جهت دریای خزر با دمای متفاوت آب در نقاط مختلف توانسته زیستگاهی ارزشمند برای فک‌های خزری به حساب آید.

چرا فک خزری مهم است؟

• تنها پستاندار و شناگر بزرگ دریای خزر است.
• فک خزری می‌تواند با سرعت ۳۰ کیلومتر بر ساعت در آب شنا کند.
• متاسفانه به جهت صید و شکار، فک خزری در لیست گونه‌های در حال انقراض قرار گرفته است.
• در صورت انقراض این پستاندار، اکوسیستم دریای خزر نیز در خطر نابودی قرار می‌گیرد.

خطرات و تهدیدها

از آن‌جایی که فک‌های خزری 12 درصد چربی در بدن خود دارند، گزینه خوبی برای شکار و استفاده از پوست و گوشت در بین مردم به خصوص در کشور روسیه محسوب می‌شوند. خوشبختانه با تلاش حامیان فک خزری بعد از مدتی تمام کشورهای حاشیه خزر و کشور روسیه شکار این پستاندار ارزشمند را ممنوع کردند اما گاهی دیده می‌شود که تعداد زیادی از فک‌ها در تور ماهی‌‌گیران گرفتار و خفه می‌شوند. صیادان نیز تصور می‌کنند که منبع ارزشمندی برای تجارت را شکار کرده‌اند و آن‌ها را می‌کشند. تجارت پوست فک‌هاى خزر باعث شده تا برخی همچنان به شکار این پستاندار بپردازند. هر چند گرم شدن کره زمین و آب شدن یخ‌های بخش شمالی دریاچه خزر به خودی خود منجر به نابودی زیستگاه فک‌ها شده است اما آلودگی‌های محیطی، کاهش ماهی کیلکا و وجود بیماری سگ‌سانان را نیز نباید در تلفات فک خزری نادیده گرفت.

البته یکی از عوامل مهم و نابود‌کننده فک‌ها، تکثیر نوعی شانه‌دار مهاجم ژله‌ای به اسم نمیوپسیس (Mnemiopsis leidyi) است که از طریق رود ولگا وارد دریای خزر شده و خطر بزرگی برای اکوسیستم منطقه محسوب می‌شود. به این صورت که شانه‌دارهای مهاجم از پلانکتون‌ها و تخم ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند و به سرعت تکثیر می‌شوند. از آن‌جایی که پلانکتون‌ها غذای اصلی ماهی‌های کیلکا هستند در کاهش این نوع ماهی روند منفی داشته‌اند. فک خزری و ماهیان خاویاری نیز از کیلکا تغذیه می‌کنند؛ نتیجه این‌که اختلال در زنجیره غذایی موجودات دریایی خزر می‌تواند به انقراض نسل فک‌های خزری منجر شود.

ویروس کانین دیستمپر

ویروس کانین دیستمپر (Canine Distemper Virus) از جمله ویروس‌های بسیار عفونت‌زا برای سگ‌سانان است. به نظر می‎‌رسد تماس فک‌ها با سگ‌سانان مبتلا به این ویروس مثل شغال در هنگام استراحت در خشکی رخ می‌دهد. از جمله علائم این بیماری که بیشتر در فک‌های مسن مشاهده می‌شود افزایش قی چشم، کاهش وزن، سقط جنین، عدم قدرت شیرجه در آب و عدم عکس العمل در برابر انسان گزارش شده است. خوشبختانه این ویروس تهدیدی برای انسان ندارد.

تا سال 2000 میلادی مهم‌ترین تهدیدات فک خزر به ترتیب اهمیت شامل شکار، صید بی‌رویه ماهی، از بین رفتن زیستگاه، آلودگی و بیماری توسط CDV می‌شود. امروزه با اطلاعات موجود به نظر می‌رسد که به دام افتادن در تورهای صیادی به نسبت سایر عوامل از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در آینده با گسترش صنایع نفتی و ادامه روند گرمایش زمین، تاثیرات این عوامل نیز بیش از پیش نمود یابد که در مجموع همراه با سایر عوامل تهدیدکننده منجر به نابودی بیشتر این گونه با ارزش خواهد شد.

حفاظت از فک خزری

اولین و تنها مرکز حفاظت از گونه در معرض خطر فک خزری در سال 2010 به طور رسمی در ایران شروع به کار کرد. خانم لنی هارت موسس مرکز بازتوانی و تحقیقاتی فک هلند، دکتر امیر صیاد شیرازی و دکتر محمد مصطفی شاهی فردوس این مرکز را در جزیره آشوراده احداث کردند و هدف خود را نجات فک‌های صدمه دیده، ارتقا سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، آموزش به ماهی‌گیران و صیادان و تلاش برای گسترش فعالیت‌های حفاظتی به سایر کشورهای مجاور خزر تعیین کردند. خوب است بدانید که این مرکز حفاظت تا ابتدای سال 2018 توانسته 83 قلاده فک خزری آسیب دیده را درمان و به اکوسیستم برگرداند.

خوشبختانه علاوه بر مرکز گفته شده، دو مرکز امداد و نجات فک خزری در داغستان روسیه و قزاقزستان با کمک سازمان‌های مردم نهاد شکل گرفته است. بر اساس سرشاری انجام شده در سال 2008 جمعیت فک‌های خزری حدود صدهزار قلاده بوده که متاسفانه این عدد به حدود هفتاد هزار قلاده کاهش پیدا کرده است. در کل طول عمر فک‌ها حدود سی سال است.

از آنجایی که هر ماده فک، تنها یک توله در هر سال به دنیا می‌آورد، مرگ هر ماده بارور به منزله رو به نابودی رفتن این گونه است. در سرشماری هوایی فک‌های باردار بر روی یخ، میزان تولد نوزادان از سال 2005 بین 7000 تا 21000 تخمین زده شده است. نرخ تولد نوزادان در سال‌های مختلف ثابت نبوده و بستگی به تغییرات در ذخایر ماهی‌هایی دارد که فک‌ها از آن‌ها تغذیه می‌کنند. روند کاهش جمعیت منجر به این شد که اتحادیه حفاظت از طبیعت (IUCN) در پاییز 1387 فک خزری را در گروه گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار دهد.

نویسنده:مدیر سایت

دسته‌بندی نشده